„ABC o azbeście”

Azbest, to grupa nieorganicznych, metamorficznych minerałów o strukturze włóknistej, które pod względem chemicznym są uwodnionymi krzemianami różnych metali (magnezu, wapnia, sodu, żelaza).

Charakterystyczne cechy azbestu to wysoka wytrzymałość mechaniczna, elastyczność, miękkość, sprężystość, możliwość przędzenia, lekkość, odporność na działanie czynników chemicznych i biologicznych, niskie przewodnictwo cieplne i elektryczne, mrozoodporność, a przede wszystkim duża odporność na działanie wysokich temperatur i niepalność. W temperaturze 350°C wytrzymałość mechaniczna włókien azbestu spada jedynie o 20%, co spowodowane jest częściowym odparowaniem wody – po wystudzeniu i przyjęciu wody z otoczenia włókna wracają do stanu pierwotnego. Dopiero w temperaturze ponad 700°C woda zupełnie odparowuje i włókna azbestowe nieodwracalnie tracą elastyczność i zaczynają się kruszyć.

Unikalne właściwości azbestu dostrzeżone zostały już w okresie prehistorycznym – najstarsze dane kopalne świadczące o wykorzystaniu azbestu przez człowieka pochodzą sprzed 4500 lat z terenów współczesnej Finlandii, gdzie mieszanina gliny i włókien azbestowych służyła do wyrobu garnków.

W starożytności włókna azbestowe wykorzystywane były do produkcji knotów do świec, niepalnego papieru, płaszczy żołnierskich, całunów pogrzebowych. Tkane z włókien azbestu obrusy i chusteczki czyszczone były poprzez wrzucanie do ognia, a obecna nazwa azbestu pochodzi od greckiego asbestion , czyli „niugaszony”. Azbest określany był również jako górska skóra, kamień bawełniany, len kamienny, skalny oprzęd. W średniowieczu azbestowi przypisywano właściwości magiczne i sądzono, że stanowi on owłosienie „ogniotrwałych salamander”.

Zainteresowanie azbestem wzrosło znacznie w okresie rewolucji przemysłowej, kiedy też zaczęto wydobywać minerały azbestowe na skalę przemysłową. Światowe złoża azbestu szacuje się na ponad 550 mln ton, a największe złoża występują w Kanadzie (trwającą do dziś eksploatację złoża w Quebeku rozpoczęto w 1877 r.), Rosji (Ural), USA, RPA i Zimbabwe. Szczyt wydobycia azbestu na świecie osiągnięty został w 1976 r. i wyniósł ok. 5 mln ton.

W Polsce azbest występuje jako zanieczyszczenie złóż innych surowców mineralnych (melafir, gabro, ruda niklu, magnezyt) na Dolnym Śląsku, brak jest natomiast złóż azbestu nadających się do przemysłowej eksploatacji.

Eternit – nazwa handlowa, która z czasem stała się nazwą potoczną dla określenia materiałów budowlanych azbestowo-cementowych.

Z eternitu wykonywano płyty pokryciowe – elewacyjne i dachowe – oraz rury. Był to materiał ogniotrwały, odporny na wpływy atmosferyczne oraz działanie wody i ścieków, a jednocześnie wytrzymały mechanicznie, nawet w wyrobach o ściankach niewielkiej grubości, przez co był również relatywnie lekki i dość tani.

Na świecie (w tym także w Polsce) znany i stosowany od początku XX wieku. Jego prawdziwa popularność w Polsce nastała w latach 70. XX wieku. Stał się wtedy charakterystycznym elementem krajobrazu polskiej wsi jako materiał pokryciowy zarówno na siedzibach ludzkich, jak i budynkach gospodarczych, wypierając droższą od niego dachówkę.

Ze względu na szkodliwość wyrobów azbestowych dla zdrowia ich produkcja zakazana została w Polsce Ustawą z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest, zgodnie z którą do 28 września 1998 r. zakończono produkcję płyt azbestowo-cementowych, zaś od 28 marca 1999 obowiązuje zakaz obrotu azbestem i wyrobami go zawierającymi. W krajach Unii Europejskiej zakaz wydobycia azbestu oraz produkcji i przetwarzania wyrobów zawierających azbest wprowadziła Dyrektywa 2003/18/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 27 marca 2003 r., zaś całkowity zakaz stosowania azbestu wprowadzony został 1 stycznia 2005 r. (Dyrektywa 1999/77/WE).

Pierwsze podejrzenia o szkodliwości azbestu dla zdrowia pochodzą z lat 1900 – 1906. Współcześnie wiadomo, że azbest jest bardzo groźnym czynnikiem chorobotwórczym (całkowita liczba zgonów spowodowanych chorobami azbesto -zależnymi w Wielkiej Brytanii, Belgii, Niemczech, Szwajcarii, Norwegii, Polsce i Estonii wynosi ok. 15 tys. rocznie), przy czym niebezpieczeństwo pojawia się wskutek rozpylenia w powietrzu włókien azbestowych, uwalnianych w trakcie wydobycia azbestu oraz w procesie produkcji, obróbki i eksploatacji wyrobów zawierających azbest, a także podczas ich uszkodzenia lub wskutek ich korozji.

Włókna azbestu trafiają do organizmu głównie drogą oddechową, z wdychanym powietrzem, i w niewielkim tylko stopniu przez skórę i z układu pokarmowego. Źródłem narażenia, prócz zanieczyszczonego powietrza, może być woda, do której azbest trafia z gleb zanieczyszczonych azbestem, ze ścieków przemysłowych, atmosfery i rur azbestowo-cementowych. Przypuszcza się, że woda wodociągowa zawiera średnio poniżej 1 wł./cm3. Również artykuły żywnościowe mogą być zanieczyszczone cząstkami azbestu, pochodzącego z wody lub talku wykorzystywanego do polerowania ryżu.

Właściwości chorobotwórcze włókien azbestowych zależą od takich czynników jak rodzaj azbestu, wymiary i kształt włókien, ich stężenie, czas ekspozycji organizmu na ich działanie, a także efektywność biologicznych mechanizmów oczyszczania układu oddechowego oraz ewentualnego wpływu innych toksyn. Wszystkie rodzaje azbestu są niebezpieczne dla zdrowia ale za najniebezpieczniejszy uważa się azbest krokidolitowy, ze względu na mechanizm rozdrabniania jego włókien, ich rozmiary oraz trwałość w warunkach fizjologicznych. Za najistotniejszy czynnik aktywności kancerogennej (rakotwórczej) i fibrogennej (powstawanie zbliznowaceń) azbestu uważa się kształt jego włókien – cienki i wydłużony. Największe zagrożenie dla organizmu stanowią włókna respirabilne, czyli takie, które dostają się z wdychanym powietrzem do pęcherzyków płucnych, skąd mogą penetrować tkankę płucną. Krytyczne wymiary włókien respirabilnych azbestu: długość > 5 μm, średnica < 3 μm i stosunek długości do średnicy włókien jak 3:1. Wdychane do płuc włókna są pochłaniane przez komórki układu odpornościowego (makrofagi), jednak ze względu na swoją długość nie mieszczą się w komórce, tylko wystają z niej powodując wyciek jej zawartości, wniknie ewentualnych toksyn, a ostatecznie obumarcie komórki. Efektem jest powstawanie zbliznowaceń lub indukcja procesu nowotworowego.

Narażenie na działanie wysokich stężeń włókien azbestu jest największe w przypadku ekspozycji zawodowej, związanej z pracą przy wydobyciu azbestu lub produkcji i obróbce wyrobów zawierających azbest. Najwyższe dopuszczalne stężenie (NDS) włókien azbestu na stanowisku pracy wynosi 0,2 wł./cm3, przy czym, w zakładach produkcji wyrobów zawierających azbest, stężenie to wynosiło w przeszłości nawet kilkadziesiąt wł./cm3. Podwyższone stężenie włókien azbestowych występuje również w okolicach wymienionych instalacji (ekspozycja parazawodowa). Ekspozycja środowiskowa natomiast spowodowana jest występowaniem azbestu w powietrzu atmosferycznym, wodzie pitnej i artykułach spożywczych.

W polskich przepisach brak jest określenia dopuszczalnego poziomu zanieczyszczeń powietrza azbestem wewnątrz budynków. Przyjmuje się, że maksymalna akceptowalna wartość zanieczyszczenia powietrza włóknami respirabilnymi azbestu to 1000 wł./m3. Wdychane z powietrzem włókna azbestowe kumulują się w płucach przez całe życie, a pierwsze objawy chorobowe mogą ujawnić się nawet po 50 latach od pierwszej ekspozycji na ich działanie (okres utajenia, latencji). Kancerogenne działanie włókien azbestowych może być wzmacniane współdziałaniem innych czynników toksycznych, np. palenie tytoniu przy jednoczesnym narażeniu na działanie azbestu zwiększa ryzyko wystąpienia raka płuc 50-ciokrotnie. Narażenie na pył azbestowy może być przyczyną następujących chorób układu oddechowego (choroby zawodowe):

pylica azbestowa (azbestoza) – zwłóknienie tkanki płucnej, będące nieuleczalną chorobą zawodową występującą u osób narażonych na długotrwałe narażenie na wysokie stężenia pyłu azbestowego prowadzącą do niewydolności oddechowej,
łagodne zmiany opłucnowe – występują pod postacią zgrubień, blaszek lub blizn będących skutkiem zwłóknienia tkanki płucnej, `rak płuca – najczęściej występujący nowotwór złośliwy powodowany przez azbest,
rak oskrzela, międzybłoniak opłucnej – rzadko występujący nowotwór złośliwy spowodowany długotrwałym narażeniem nawet na nie duże stężenia włókien azbestu, przewlekłe obturacyjne zapalenie oskrzeli.

Podejrzewa się, że azbest może być również przyczyną takich schorzeń jak nowotwory krtani, żołądka i jelit, trzustki, jajnika, czy chłoniaki.

Opracował: Jakub Skorupski

Azbest znajduje zastosowanie w ponad 3000 technologii (głównie budownictwo, energetyka, transport, przemysł chemiczny, hutnictwo, metalurgia i przemysł ceramiczny), przy czym naj-częściej wykorzystywany jest chryzotyl (azbest biały), rzadziej krokidolit (azbest niebieski) i amozyt (azbest brązowy), a w najmniejszych ilościach antofilit. Wyróżnia się kilka głównych grup produktów zawierających azbest:

wyroby budowlane azbestowo-cementowe (eternit) – płyty dekarskie płaskie i faliste (NF, WF, WO), płyty okładzinowe i elewacyjne (KARO, ACEKOL, KOLORYS, PIKOLORYS G), wysokociśnieniowe rury wodociągowe i kanalizacyjne, przewody wentylacyjne i dymowo-spalinowe, wielkowymiarowe płyty warstwowe prefabrykowane (PW3/A, PŻ/3W, PŻW3/A/S, OWT, WK 70, SBM-75, WW-78, SKOLD, GDAŃSK, LSO-D, BISTYP), rynny spustowe zsypów na śmieci, kształtki azbestowo-cementowe (zawartość azbestu od 10 do 35%),
wyroby termoizolacyjne – izolacja kotłów parowych, bojlerów, wymienników ciepła, przewodów rurowych, chłodni, urządzeń grzewczych w elektrowozach, tramwajach, wagonach i metrze, osłona silników rakietowych wahadłowców kosmicznych, sprzęt gospodarstwa domowego – deski do prasowania, suszarki (zawartość azbestu od 75 do 100%),
wyroby ogniotrwałe – tkaniny ognioodporne, np. kurtyny teatralne i koce gaśnicze, papier, kartony, azbestowe natryski i płyty ogniochronne (PYRAL, SOKALIT), farby ogniotrwałe (za-wartość azbestu od 30 d0 50%),
wyroby uszczelniające – płyty i uszczelki azbestowo-kauczukowe, uszczelki klinkieryt (GAMBIT, POLONIT), szczeliwa plecione (zawartość azbestu od 25 do 85%),
wyroby cierne – okładziny cierne sprzęgieł i tarcz hamulcowych, taśmy hamulcowe (zawartość azbestu od 65 do 100%),
wyroby hydroizolacyjne – asfalty drogowe, papa dachowa, zaprawy gruntujące, płytki podłogowe (PCW), kity uszczelniające, wykładziny kabin sanitarnych, zewnętrzne parapety pod-okienne (zawartość azbestu od 20 do 40%)
wyroby elektroizolacyjne – izolacja instalacji elektrycznych,
wyroby kwasoodporne – przepony stosowane w elektrolitycznej produkcji chloru,
wyroby izolacji akustycznej – tkaniny wygłuszające hałas (zawartość azbestu od 65 do 100%),
wyroby filtracyjne – filtry odporne na chemikalia (zawartość azbestu od 25 do 98%). Ze względu na trwałość i zawartość minerałów azbestowych, wyroby zawierające azbest oraz odpady azbestowe można podzielić na:
wyroby miękkie (łamliwe, kruche) o gęstości < 1000 kg/m3 – charakteryzują się dużym pro-centowym udziałem azbestu (ponad 20%) i małym udziałem spoiwa, przez co łatwo ulegają uszkodzeniom, powodując duże emisje pyłu azbestowego, a tym samym bardziej szkodliwe dla zdrowia (np. wyroby tkane i przędzone, płaszcze azbestowo-gipsowe, płyty i tektury miękkie, płytki podłogowe PCW, elementy uszczelkowe sprzętu AGD),
wyroby twarde (niekruche, sztywne) o gęstości > 1000 kg/m3 – wyroby powszechnie stosowane w budownictwie, o niskiej procentowej zawartości minerałów azbestowych (poniżej 20%) i wysokiej zawartości spoiwa (np. cementu), dzięki czemu bardzo trwałe i emitujące małe ilości pyłu azbestowego (głównie w wyniku obróbki mechanicznej),
a tym samym mniej groźne dla zdrowia (np. płyty płaskie i faliste azbestowo-cementowe, rury azbestowo-cementowe, elementy konstrukcji wielokondygnacyjnych, przewody kominowe, zsypy).

Produkcja wyrobów zawierających azbest rozpoczęła się w Polsce w 1907/1908 r. i trwała do roku 1998. Największą popularność azbest zyskał w latach 70-tych, kiedy to jego zużycie wyniosło 100 tys. ton rocznie (ok. 2% światowej produkcji), a w zakładach produkujących wyroby azbestowe zatrudnionych było ok. 10 tys. osób.

W latach 80-tych zużycie azbestu na jednego mieszkańca szacowano w Polsce na 1,7 kg (16-te miejsce na świecie). Od lat 80-tych ubiegłego wieku produkcja i zużycie azbestu na świecie systematycznie ma-lało, przy czym począwszy od roku 2001 obserwuje się trend wzrostowy w tym zakresie. W 2005 r. światowa produkcja azbestu wynosiła ok. 2,4 mln ton rocznie. Najwięksi producenci azbestu to Rosja, Chiny, Kazachstan, Kanada, Brazylia i Zimbabwe, zaś największymi konsumentami tego surowca są kraje Azji, Ameryki Południowej oraz byłego Związku Radzieckiego.

Obowiązki właścicieli.

Użytkowanie wyrobów zawierających azbest dopuszczone jest do dnia 31 grudnia 2032 r., przy czym uwzględniony musi być okres upływu gwarancji producenta oraz pozytywna ocena stanu i możliwości bezpiecznego użytkowania tych wyrobów.

Właściciele, użytkownicy wieczyści i zarządcy budynków mają obowiązek zinwentaryzowania i dokonywania kontroli stanu wyrobów zawierających azbest i oceny możliwości ich dalszego bezpiecznego użytkowania. Ocena taka może kwalifikować dany wyrób do jego usunięcia i zastąpienia bezpiecznym zamiennikiem (sztuczne włókna mineralne) lub jego zabezpieczenia, poprzez szczelną zabudowę lub pokrycie azbestu szczelną powłoką. Do sfinansowania wymienionych działań zobowiązany jest właściciel obiektu. Jeden egzemplarz sporządzonej oceny należy przekazać właściwemu organowi nadzoru budowlanego. Właściciel, użytkownik wieczysty lub zarządca nieruchomości zobowiązany jest również zgłaszać prace polegające na zabezpieczeniu lub usuwaniu azbestu do właściwego organu administracji architektoniczno-budowlanej. Jednocześnie zobowiązany jest on informować ekipy remontowe, instalacyjne o miejscach występowania azbestu w budynku. Wśród zawodów zagrożonych azbestem wymienia się hydraulików, elektryków, posadzkarzy, mechaników samochodowych, konserwatorów i dozorców budynków, dekarzy, personel sprzątający oraz pracowników de-montujących elementy mogące zawierać azbest. Prace związane z usuwaniem, transportem i składowaniem wyrobów zawierających azbest powinny:

wykonywać wyspecjalizowane firmy, które znaleźć można na stronie www.bazaazbestowa.pl,
być wykonywane przez przeszkolony personel, wyposażony w odpowiednie środki ochrony indywidualnej (maski filtrujące powietrze, kombinezony i rękawice ochronne, ochronniki na obuwie),
strefa prac powinna zostać ogrodzona i oznaczona tablicami ostrzegawczymi – UWAGA! ZAGROŻENIE AZBESTEM!, należy unikać powstawania pyłu azbestowego – wszelkie mechaniczne oddziaływanie na materiały zawierające azbest stwarza ryzyko emisji włókien; (nie wolno łamać i kruszyć wyrobów azbestowych, należy zwilżać usuwane elementy, zamiatać „na mokro”, nie powinno się stosować szlifierek, wiertarek, dmuchaw, sprężonego powietrza),
pojemniki na odpady zawierające azbest oznacza się literą „a” oraz ustalonym napisem ostrzegawczym, na opakowania, w których gromadzi się i transportuje odpady azbestowe, zaleca się folię polietylenową grubości 0,2 mm, przy czym opakowanie nie powinno być obciążane powyżej 30 kg,
odpady zawierające azbest (w tym wspomniana odzież robocza) składowane muszą być wyłącznie na wyznaczonych składowiskach, wykaz składowisk znaleźć można na stronie www.bazaazbestowa.pl ,
w trakcie wykonywania prac nie wolno palić papierosów i spożywać posiłków, ani napojów,
po zakończeniu prac należy obficie spłukać całe ciało wodą.

NIE ZAWSZE USUWANIE PŁYT AZBESTOWO-CEMENTOWYCH JEST CELOWE, CZĘSTO POMALOWANIE WŁAŚCIWYMI FARBAMI STANOWI DOBRE ZABEZPIECZENIE PRZED RYZYKIEM EMISJI WŁÓKIEN AZBESTOWYCH.

Dane ze strony: http://www.bezazbestu.eu/baza-wiedzy/azbest-czy-eternit/

Materiały dla nauczycieli

POSTĘPOWANIE Z AZBESTEM W SYTUACJACH NADZWYCZAJNYCH (WYSTĄPIENIE KLĘSK ŻYWIOŁOWYCH)